Wina portugalskie

Charakterystyka ogólna

Portugalia znana jest głównie z produkcji wzmacnianych win porto i madera. Coraz większe uznanie zyskują jednak także wina stołowe, czego znakomitym przykładem jest tradycyjne rześkie wino vinho verde. W regionie tym uprawia się głównie lokalne szczepy, które następnie wykorzystywane są do tworzenia rozmaitych kupaży. Za najszlachetniejszą z krajowych odmian uważana jest czerwona touriga nacional. Wśród białych szczególnie rozpoznawalne jest odmiana alvarinho.

Pod względem powierzchni upraw winorośli Portugalia zajmuje z 243 tys. ha siódme miejsce na świecie, a pod względem produkcji wina – dziesiąte. Miejscowi winiarze wytwarzają go ok. 7 mln hl rocznie, z czego eksportuje się jedną trzecią.

Większość regionów uprawy winorośli w Portugalii charakteryzuje się morskim klimatem, na który największy wpływ ma Ocean Atlantycki.

Historia

Winorośl w Portugalii uprawiano już w czasach rzymskich. Prawdziwy rozwój winiarstwa nastąpił jednak dopiero za czasów panowania króla pochodzącego z dynastii burgundzkiej Dionizego I, zwanego również “Rolnikiem”. W XV wieku za panowania Henryka Żeglarza pierwsze winorośle zasadzono na Maderze. W tym czasie zaczęto także prowadzić ożywiony handel z Anglią.

Kolejnym kamieniem milowym w historii portugalskiego wina było ograniczenia obszaru pochodzenia winogron wykorzystywanych w produkcji wina porto¹ wprowadzonego przez ministra gospodarki Markiza de Pombala w 1756 roku. Ograniczenie to miał na celu zagwarantować jakość wina i wyeliminować z rynku podrzędnych producentów. W ten sposób powstał system apelacyjny, który stosowany jest w wielu krajach europejskich, w szczególności we Francji.

W XIX wieku winnice portugalskie dotknięte zostały klęską filoksery. W XX wieku mimo zastosowania odpornych podkładek i obsadzeniu winnic na nowo portugalskie winiarstwo mocno podupadło. Przyczyną tego były głównie przestarzałe metody produkcji oraz słabe dopasowanie do zmieniającego się rynku.

Na przełomie XX i XXI wieku mimo znacznie kurczącego się areału winnic znacząco podniosła się jakość produktów. Dzięki licznym inwestycjom przeprowadzonych w ramach programów Unii Europejskiej winiarze unowocześnili metody produkcji, a produkowane w nowym stylu wina zyskały raz po raz światowe uznanie.

¹ W 2001 roku region winiarski Alto Douro (Górne Douro), który był pierwszą oficjalnie ogłoszoną apelacją na świecie, znalazł się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO.

Klasyfikacja

System klasyfikacji win w Portugalii jest zbliżony do systemów znanych z innych krajów europejskich. Najwyższą kategorią jest Denominação de Origem Controlada (DOC), odpowiadająca np. francuskiemu Appellation d’origine contrôlée (AOC). Nieco mniejsze wymagania stawia się winom kategorii Indicação de Proveniencia Regulamentada (IPR).

Wina pochodzące z ogólniej określonego regionu stanowią grupę Vinho Regional. Często są to wina wysokiej jakości, które nie są produkowane z odmian wymienionych jako oficjalne w wyższych kategoriach albo są produkowane w okolicach, gdzie winorośl uprawiana jest na zbyt małą skalę, by producenci starali się o własną apelację. Najprostsze wina stołowe oznaczane są jako Vinho de Mesa.

Klasyfikacji win portugalskich obejmuje jeszcze oznaczenie specjalne – garrafeira. Może go zdobyć wino, które pochodzi z konkretnego rocznika, zwykle udanego, ma wyższą niż konieczna zawartość alkoholu, a do tego jest leżakowane przynajmniej trzy lata, jeśli to wino czerwone albo rok, jeśli to wino białe.

Regiony winiarskie

Vinho Verde

Największy obszarowo region winiarski w Portugalii, położony na północy kraju. Panuje tutaj chłodniejszy klimat z wpływem atlantyckim. Główną apelacją w regionie jest Vinho Verde DOP, która podzielona jest na sześć subregionów, które wyznaczono ze względu na różnice klimatyczne i odmiany winorośli. Najdroższe i najbardziej doceniane powstają w północnej części regionu.

Vinho Verde to lekkie, kwaskowate, zazwyczaj lekko musujące wina, przeznaczone do szybkiego wypicia. Wina te wytwarzane są między innymi z takich szczepów jak: loureiro, trajadura, arinto, azal, avesso oraz alvarinho, o którym mówi się, że jest najszlachetniejszy wśród białych szczepów². Vinho Verde może być winem białym, czerwonym i różowym.

Wina regionalne oznaczane są jako Minho IGP.

²W regionie istnieją dwa specjalne oznaczenia Vinho Verde Alvarinho i Vinho Verde Alvarinho Espumante.

Trás-os-Montes

Region leżący na wschód od Vinho Verde, gdzie klimat jest bardziej kontynentalny. Jedyną apelacją DOP w regionie jest Trás-os-Montes, która jest jednak mało znana gdziekolwiek poza samą Portugalią. Wina wytwarzane w tym regionie oparte są w większości o lokalne odmiany.

Wina regionalne oznaczane są jako Transmontano IGP.

Douro

Jeden z najstarszych regionów winiarskich Portugalii, położony wzdłuż koryta rzeki Douro i jej dopływów. Region ten znany jest przede wszystkim z produkcji światowej klasy win wzmacnianych porto. Ponadto wytwarzane są tutaj także jakościowe wina stołowe (apelacja Douro DOP). Główne odmiany winogron to: touriga nacional, tinto roriz, tinta barocca, tauriga francesa, tina cao oraz tinta da barca.

Wina regionalne oznaczane są jako Duriense IGP.

Dão

Region winiarski leżący w pół drogi między granicą z Hiszpanią a Atlantykiem. Otoczony ze wszystkich stron górami, chroniony jest zarówno przed wpływami kontynentalnymi, jak i przed deszczami klimatu morskiego. Region ten słynie z czerwonych win o dużym potencjale starzenia się. Do najpopularniejszych odmian należą czerwone: alfocheiro, touriga nacional i jaen (mencía) oraz białe encruzado.

W regionie znajdują się dwie apelacje DOP: Dão oraz niewielka, znajdująca się przy granicy z regionem Vinho Verde, Lafões, w której powstają interesujące wina białe nieco w stylu lekkich, świeżych „win zielonych”.

Wina regionalne oznaczane są jako Terras do Dão IGP.

Távora-Varosa³

Niewielki region mieszczący się na górzystym terenie w centralnej części Portugalii. Klimat jest tu kontynentalny z gorącym latem i mroźną zimą. Od 1989 roku jest to pierwszy w Portugalii region wyznaczony do produkcji win musujących. Główną odmianą w regionie jest malvasia fina. Znajdują się tutaj także ponad stuletnie nasadzenie odmian chardonnay i pinot noir.

Wina regionalne oznaczane są jako Terras de Cister IGP.

Bairrada³

Region Bairrada usytuwoany jest pomiędzy górzystym Dão a piaszczystymi plażami nad Atlantykiem. W zdecydowanej większości wytwarza się tutaj wina czerwone z odmiany baga. Wśród białych szczepów dominuje fernão pires, które tu zwane jest częściej maria gomez. W regionie produkowane są także wina musujące.

Wina regionalne oznaczane są jako Baira Atlântico IGP

Beira Interior³

Najbardziej górzysty region Portugalii o jednym z najtrudniejszych klimatów do produkcji winogron (suche i bardzo gorące lata oraz długie mroźne zimy). Wytwarza się tutaj w głównej mierze wina czerwone z lokalnych odmian takich jak aragonez, czy touriga nacional.

Wina regionalne oznaczane są jako Terras da Beira IGP.

³ Regiony Bairrada, Beira Interior oraz Távora-Varosa, często określane są jako jeden region Beiras.

Lisboa

Region znajdujący się na zachód i północ od stolicy Portugalii Lizbony, który do niedawna znany był jako Estremadura. W Lisboa znajduje się dziewięć apelacji DOP, z których za najbardziej prestiżowe uważa się Alenquer i Bucelas. Ze względu na wielkość oraz liczbę apelacji produkuje się tu wina o rozmaitych stylach i z różnorodnych odmian, zarówno lokalnych, jak i międzynarodowych.

Tejo

Obszar rozciągający się po obu stronach rzeki Tag w centralnej części Portugalii. Region ten był wcześniej znany jako Ribatejo. Większość wytwarzanego tutaj wina to wina o słabszej jakości wytwarzane z różnego rodzaju winogron, od alvarinho, do pełnego czarnego cabernet sauvignon. Jedyna apelacja DOP w regionie to Do Tejo.

Alentejo

Region winiarski we wschodniej Portugalii, obejmujący bardzo duży obszar, o suchym, gorącym klimacie. Produkuje się tu głównie łatwe wina przeznaczone do szybkiego spożycia. Dominujące odmiany w regionie to czerwone aragonez (tempranillo), castelão i trincadeira oraz biała antao vaz. W Alentejo znajduje się jedna apelacja DOP o tej samej nazwie.

Wina regionalne oznaczane są jako Alentejano IGP.

Setúbal

Niewielki region usytuowany na południe od Lizbony. Słynie on przede wszystkim z produkcji aromatycznych, likierowych win na bazie odmian szczepu muskat: muscata aleksandryjskiego (zwanego tu muscat de setubal, moscatel do douro i dość rzadkiego, o różowej skórce moscatel roxo. W Setúbal znajdują się dwie apelacje DOP: Palmela i Setúbal.

Wina regionalne oznaczane są jako Península de Setúbal IGP.

Algarve

Najbardziej na południe wysunięty region winiarski Portugalii. Wytwarza się tu głównie wina czerwone z klasycznych odmian portugalskich (np. castelão i touriga nacional) oraz międzynarodowych (np. syrah). W regionie istnieją 4 apelacje DOP: Lagoa, Lagos, Portimao, Tavira.

Madeira

Region zlokalizowany na wyspie leżącej na Oceanie Atlantyckim, w pobliżu północno-wschodnich wybrzeży Afryki. Madeira znana jest głównie z produkcji win wzmacnianych madera opartych na czterech odmianach winogron: sercial, boal, malmsey (malvasia) i verdelho. W regionie znajdują się dwie apelacje DOP:  Madeira i Madeirense.

Wina regionalne oznaczane są jako Terras Madeirenses IGP.

Azores

Region położony na wyspach znajdujących się na Oceanie Atlantyckim o łagodnym, wilgotnym klimacie. Zdecydowanie więcej win z Azorów to wina białe produkowane z takich odmian jak verdelho, arinto, terrantez, fernão pires, czy malvasia fina. Wino z Azorów ma tylko oznaczenie regionalne (Biscoitos IGP, Graciosa IGP i Pico IGP).

Bardzo specyficzną specjalnością wysp jest wino nazywane Vinho de Cheiro lub fragrant wine, czyli wino zapachowe powstające ze specyficznej amerykańskiej odmiany zwanej isabel.

Odmiany winogron

W Portugalii uprawiana jest niezliczona liczba odmian regionalnych. Niektóre z nich są wyłącznie związane z Portugalią (np. touriga nacional), a niektóre również z sąsiednią Hiszpanią (np. tinta roriz / tempranillo). Uprawianych jest także wiele międzynarodowych odmian, szczególnie pochodzenia francuskiego, z których najpopularniejszą jest syrah.

Według raportu OIV z 2017 roku dziesięć najczęściej uprawianych odmian winogron w Portugalii to:

Grono	Odmiana	Wielkość upraw
	Tinta Roriz (Tempranillo)	18 000 ha
	Touriga Franca	15 000 ha
	Castelão	13 000 ha
	Fernão Pires	13 000 ha
	Touriga Nacional	12 000 ha
	Trincadeira	11 000 ha
	Baga	7 000 ha
	Siria (Roupeiro)	7 000 ha
	Arinto (Pederna)	6 000 ha
	Syrah	6 000 ha

Białe odmiany

Fernão pires – najpopularniejszy biały szczep w Portugalii. Występuje praktycznie wszędzie, w Bairrada i Dão nazywa się maria gomez, a najlepsze wyniki osiąga w centralnej i południowej części kraju: w Lisboa, Tejo i Setúbal. To szczep dojrzewający wcześniej niż inne białe szczepy, który w ciepłym klimacie potrafi zachować sporo słodyczy i niską kwasowość.

Alvarinho – uważany za jeden z najszlachetniejszych białych szczepów. Uprawia się go przede wszystkim w dwóch gminach: Melgaço i Monção w Vinho Verde nad rzeką Minho, gdzie zwykle powstają wina o wyjątkowej jakości. Charakterystyczną cechą tych win jest intensywny aromat i posmak cytrusów, szczególnie limonek, owoców tropikalnych, mango i marakui. Wino z alvarinho jako jedyne w apelacji może osiągać 13-13,5% alkoholu, dodatkowo często dobrze smakuje nawet po 4-5 latach od zbiorów, co wyróżnia je spośród wszystkich innych win vinho verde.

Encruzado – to gwiazda wśród białych szczepów Dão. W innych regionach praktycznie nie istnieje. To szczep dający wina z dobrą równowagą słodyczy i kwasowości. Świetność osiągają po roku czy dwóch od zbiorów, ponieważ szczep nie ulega łatwemu utlenianiu i zachowuje świeżość.

Verdelho – odmiana służąca głównie jako surowiec do produkcji wzmacnianego wina madera.

Arinto – biały szczep o świetnie zrównoważonej kwasowości. Szczep uprawia się właściwie w całej Portugalii, ale szczególnym uznaniem cieszą się wina z arinto pochodzące z lizbońskiego subregionu Bucelas. Są to zwykle kwiatowo-owocowe wina z nutami cytrusów, a nawet żywicy. Szczep ten zawsze ozywia mieszaniki i dodaje im świeżości.

Bical – specjalność Beiras, a szczególnie DOC Bairrada i Dão. Wraz z maria gomez stanowi podstawę większości tamtejszych białych win. Jest to odmiana wcześnie dojrzewająca, o odpowiedniej kwasowości, dzięki czemu dobrze sprawdza się w winach musujących. Winom spokojnym dodaje oleistości i dobrej struktury oraz aromatu.

Loureiro – odmiana z północnej Portugalii. Podstawa niemal każdego vinho verde. Jest dość wydajna, chociaż by podwyższyć jej jakość, należy ograniczać jej plenność. Daje winom kwiatowe aromaty, cytrusowy posmak i orzeźwiającą świeżość. Powinno się je pić w ciągu roku czy dwóch od zbiorów. Najlepiej się łączy z arinto i trajadura.

Malvasia fina – jedna z odmian całej rodziny szczepów typu malvasia. Występuje w całym kraju, ale szczególne znaczenie odgrywa na północy w Douro. W Portalegre (Alentejo) nazywa się arinto galego. daje wina o posmaku miodowym i lekkim dymnym aromacie.

Moscatel – to nazwa całej grupy szczepów. Najlepiej udaje się w regionie Setúbal, gdzie z odmiany muskat aleksandryjski robi się świetne wina deserowe o charakterystycznym aromacie kandyzowanych pomarańczy, kwiatów pomarańczy i miodu, a z czasem kawy i karmelu. Ponadto w regionie uprawia się muskata roxo o różowych czy czerwonawych gronach, z którego robi się także wina deserowe o smaku rodzynek, karmelu, gorzkiej pomarańczy i fig. W Douro z kolei rośnie odmiana moscatel galego. Wina z tego szczepu, szczególnie te z okolic miejscowości Favaios w gminie Alijó, cieszą się uznaniem na całym świecie i noszą miano Moscatel de Favaios. Są to eleganckie, wysokiej jakości wina deserowe.

Antão vaz – szczep wyhodowany w Vidigueira na południu Alentejo. Najciekawsze wina z tego regionu robi się właśnie z tego szczepu. Są mineralne, mocne, korzenne. Mogą być leżakowane w beczkach, daje to ciekawe rezultaty. Świetnie łączy się z arinto.

Siria – to odmiana szczególnie chętnie uprawiana w Alentejo i znana tu jako roupeiro. Niegdyś była uprawiana na wielką skalę, bo stanowiła aż 40% upraw, ale obecnie służy głównie do mieszanek, a zastępują ja w Alentejo bardziej atrakcyjne szczepy, jak np. antão vaz.

Czerwone odmiany

Touriga nacional – szlachetny szczep, podstawa portugalskiego czerwonego wina. Szczep wyhodowany w Dão, który jednak szybko rozprzestrzenił się w Douro i całej Portugalii. Jest szczepem mało wydajnym, ale robiącym wrażenie kolorem, intensywnym aromatem jeżyn, polnych kwiatów, dzikich krzewów, o wyraźnych, ale nie męczących taninach. Jest obecnie najbardziej cenionym czerwonym portugalskim szczepem zarówno przez producentów, jak i konsumentów.

Castelão frances – szczep występujący niemal w każdym regionie kraju. najlepsze rezultaty osiąga jednak na południu, szczególnie w DOC Palmela. Znany też jako periquita lub João de Santarém. Jest to winorośl wymagająca, najlepiej udaje się na piaszczystych glebach w gorącym klimacie. Wtedy daje wina owocowe o ziołowym niuansie dobrze się starzejące. Często kupażowana z innymi szczepami.

Trincadeira – szczep lubiący upały, nieznoszący wilgoci i żyznej gleby. Dlatego uprawy trincadeira najlepiej udają się w Alentejo, gdzie daje pełnię swoich zalet i wina aromatyczne, konfiturowe, o silnych nutach śliwek, korzeni, ziół, cynamonu.

Touriga franca – to najpopularniejszy szczep w regionie Douro. Powstaje z niej porto i wina czerwone niewzmacniane z tego regionu. Jest to odmiana odporna, łatwa w hodowli, dająca regularne plony, Daje wina wyraziste, o pięknym głębokim kolorze i nad wyraz intensywnej nucie owocowej. Doskonale łączy się z tinta roriz i touriga nacional, które odpowiadają za długowieczność, której touriga franca nie mogłaby zapewnić.

Tinta barroca – szczep stosowany wyłącznie do mieszanek. Daje wino o dużej zawartości alkoholu, ale bardzo niskiej kwasowości, więc dobrze łączy się z innymi, bardziej kwasowymi odmianami. Uprawia się go głównie w regionie Douro (gdzie indziej raczej nie występuje). Jest mało odmiana podatna na choroby, wytrzymała i dająca obfite plony.

Aragonez (tempranillo, tinta roriz) – szczep pochodzący z Hiszpanii, gdzie jest numerem jeden. Do Portugalii trafił na początku XIX w. Szczep jest popularny w całym kraju, a jako tinta roriz w Douro wchodzi w skład mieszanek porto. Daje wina dość ciężkie, o nutach owocowych, wiśniowych i malinowych w klimacie chłodniejszym, a śliwkowo-korzennych w regionach gorętszych. Ma niską kwasowość, dlatego chętnie łączy się z odmianami bardziej kwasowymi, jak np. alfrocheiro.

Alicante bouschet – to szczep pochodzący z Francji, który dobrze się zaadoptował w Portugalii. Używany jest do kupaży i daje winom bardzo głęboki kolor, ponieważ jest szczepem o czerwonym miąższu. W Alentejo istnieją 100-letnie winnice obsadzone tą odmianą.

Alfrocheiro – szczep uznawany za jeden z najlepszych w Dão. Choć odmiana ta jest słabo odporna na choroby i gnicie, to chętnie się ją uprawia, ponieważ daje winom elegancję, jeżynowe niuanse, korzenne i kwiatowe aromaty. Dzięki temu szczepowi wino ma piękny głęboki kolor i jest dobrze skoncentrowane.

Baga – odmiana stanowiąca 90% upraw w regionie Bairrada. Jest odmianą kapryśną, późno dojrzewającą, ale jeśli jest uprawiana starannie, może dać wino bogate, o wysokiej zawartości alkoholu, pełne i przede wszystkim długo dojrzewające jeszcze w butelkach. Słabe warunki i kiepska winifikacja mogą sprawić, że wino z baga będzie niskoalkoholowe, kwasowe i niezwykle taniczne.

Tinto Cão – odmiana bardzo wiekowa. Dobrze znana w Douro już w XVIII w. Jednak tak naprawdę odkryta ponownie dopiero 20 lat temu. Została wybrana na jedną z pięciu odmian do produkcji porto. Daje winom kwiatowe aromaty, łagodne taniny, harmonię i elegancję.